Dertig jaar geleden verscheen de eerste ontwerpwijzer voor de fiets. ‘Anno 2023 is de tijd rijp voor een ontwerpwijzer over voetgangersbeleid en voetgangersvoorzieningen. Een aantal voorlopers, vooral bij gemeenten, houdt zich hier al intensief mee bezig. Nu kan het peloton volgen’, meent Hillie Talens van CROW. Zij is projectleider voor de Ontwerpwijzer Voetgangers. Begin november is de ontwerpwijzer beschikbaar.
Aanleiding
Jaarlijks wordt in Nederland bijna negen miljard kilometer gelopen. De meeste straten zijn weliswaar uitgerust met trottoirs, maar vaak niet ontworpen vanuit de behoefte van voetgangers. Regelmatig moeten lopers het doen met beschikbare ‘restruimte’ nadat auto, openbaar vervoer en de fiets aan de beurt zijn geweest. Een tijd lang werden voetgangers en fietsers in de verkeerswereld in één adem genoemd. De laatste jaren komt blijvend naar voren dat een voetganger niet gelijk is aan een langzame fietser.
Voetgangers zijn de meest diverse groep verkeersdeelnemers, dé voetganger bestaat niet. Bovendien gaat de Ontwerpwijzer niet alleen over verplaatsen, maar ook over verblijven. De winst van lopen heeft niet alleen te maken met mobiliteit maar ook met gezondheid, leefbaarheid en klimaatverandering.
Het maken van voetgangersbeleid vraagt om andere aandachtspunten dan het opstellen van auto-, ov- of fietsbeleid. Lopen verdient aandacht in veel sectorale beleidsplannen en dient onderdeel te zijn van een integrale visie op bijvoorbeeld energietransitie of klimaatadaptatie.
Draagvlak
Talens: ‘Na zorgvuldige voorbereiding is de ontwerpwijzer nu gereed. Het is tot stand gekomen in samenwerking met adviesbureaus DTV Consult, Molster Stedenbouw en een werkgroep deskundigen, bestaande uit de wegbeherende organisaties op rijks-, provinciaal- en gemeentelijk niveau, adviesbureaus, belangenorganisaties en SWOV’.
Vijf hoofdeisen voor loopvriendelijke infrastructuur
Het meest relevant bij het ontwerpen van infrastructuur voor voetgangers zijn de volgende vijf hoofdeisen. Zij kennen weinig onderlinge overlap en zijn praktisch toepasbaar en goed uitlegbaar:
Directheid: De route is niet te lang en (onnodig) omlopen en wachten wordt voorkomen.
- Directheid: De route is niet te lang en (onnodig) omlopen en wachten wordt voorkomen.
- Begaanbaarheid: De route is toegankelijk en goed begaanbaar voor verschillende typen voetgangers.
- Leesbaarheid: De route is zodanig vormgegeven dat voetgangers de omgeving begrijpen en hun weg gemakkelijk kunnen vinden.
- Veiligheid: De loopinfrastructuur waarborgt de verkeersveiligheid van voetgangers. De route is daarnaast zodanig vormgegeven en ingepast in de omgeving dat deze sociaal veilig is. Ook veiligheid ten aanzien van gezondheidsrisico’s valt hieronder.
- Aantrekkelijkheid: De route is zodanig vormgegeven en in de omgeving ingepast dat lopen aangenaam en aantrekkelijk is.
Alle eisen zijn in belang gelijk. Omdat voetgangers een bijzonder heterogene groep vormen, moet ‘design for all’ het uitgangspunt zijn. Niet voldoen aan een hoofdeis betekent voor de ene gebruiker dat zij ergens niet kan lopen (te ver, onbegaanbaar of onvindbaar) en voor de ander dat zij hier niet durft te lopen: te onveilig. Een derde kan er misschien wel lopen maar vindt dit onplezierig. Wordt een route ontworpen voor een specifieke doelgroep, dan kan de ene eis wat belangrijker zijn dan de andere. Wel gelden minimumniveaus. Voldoet een voorziening niet aan één of meer van de vijf hoofdeisen, dan is aanpassing noodzakelijk
Alle belangrijke onderwerpen aan bod
De uitgave bestaat uit hoofdstukken die de belangrijkste onderwerpen op het gebied van beleid, ontwerp, uitvoering en beheer dekken. Te beginnen met een hoofdstuk achtergrondinformatie, waarin de trends op het gebied van lopen, feiten en cijfers over verplaatsingen te voet en de verkeersveiligheidssituatie van voetgangers worden belicht. Daarna komt het beleid aan de orde. Hierbij wordt ook ingegaan op de wet- en regelgeving die op voetgangers van toepassing is. De wijzer geeft aandacht aan de uitgangspunten waarmee ontwerpers rekening moeten houden. De hoofdeisen voor loopvriendelijke infrastructuur worden gepresenteerd. Ook worden verschillende ontwerpprincipes beschreven, onderverdeeld in vier niveaus: het strategisch niveau, het stads en wijkniveau, het routeniveau en het straatniveau. Voor de juiste voorzieningenkeuze wordt het voetgangersnetwerk in een aantal typen onderverdeeld.
‘De hoofdeisen zijn allemaal even belangrijk.’
Andere hoofdstukken behandelen onder meer de verschillende onderdelen van een looproute, de benodigde ruimte voor lopen en verblijven, het loopoppervlak en de oversteekvoorzieningen. De ontwerpwijzer eindigt met een hoofdstuk over diverse aspecten van beheer en onderhoud van voetgangersvoorzieningen. Daarnaast gaat dit stuk in op handhavingsaspecten ten aanzien van het gebruik van de voorzieningen.
Achterin zijn voorzieningsbladen voor de ontwerper opgenomen. Deze hulpmiddelen bevatten belangrijke details zoals de maatvoering en de voor- en nadelen van specifieke ontwerponderdelen.
Drie typen netwerken
Het voetgangersnetwerk kan worden onderverdeeld in drie typen, met eigen inrichtingseisen en -kenmerken:
- Het basisnetwerk. Dit zorgt ervoor dat álle herkomsten en bestemmingen met elkaar verbonden zijn door looproutes.
- Het hoofdnetwerk. Dit netwerk verbindt belangrijke herkomsten en bestemmingen met elkaar; het wordt intensief gebruikt.
- Het groene, ontspannen netwerk. Dit netwerk biedt mogelijkheden om ontspannen een ommetje of langere afstanden te kunnen lopen.
Gemeenschappelijke taal
Met de ontwerpwijzer in de hand kunnen mensen uit verschillende sectoren met elkaar in gesprek komen over voetgangersbeleid en -voorzieningen, aldus Talens: ‘Professionals uit de gezondheidshoek met deskundigen uit de mobiliteitshoek bijvoorbeeld’. Het meest cruciale onderdeel zijn de vijf hoofdeisen waaraan voorzieningen moeten voldoen. Talens: ‘Deze hoofdeisen zijn in urgentie gelijk, er is geen sprake van een pyramide. Scoort een voorziening lager op de ene eis, dan is soms compensatie op een hoge score bij een andere eis mogelijk. Maar voor alle eisen geldt wel een absoluut minimumniveau’.
Wapperfunctie
Naast de digitale versie heeft volgens Talens de papieren variant ook nut: ‘Ik noem het de ‘wapperfunctie’ van de gedrukte versie. Het papieren product heeft waarde omdat hij tastbaar is en je er ter inspiratie doorheen kunt bladeren. Of even in de tas van de wethouder kunt stoppen’.
Talens: ‘De digitale versie zal te vinden zijn in de online Kennismodule Voetgangers en biedt veel mogelijkheden. De zoekfuncties zijn uitgebreid en de gebruiker kan het product heel persoonlijk maken. Zelf aantekeningen erin maken bijvoorbeeld, of er verschillende externe toevoegingen aan hangen. Een voordeel is ook de mogelijkheid voor aanpassingen. Stel dat er in de toekomst nieuwe ontwikkelingen zijn, dan kunnen wij die veranderingen vrij snel en eenvoudig verwerken’. De verwachting is nu dat deze ontwerpwijzer pas over vier tot vijf jaar toe is aan grondige evaluatie, en eventuele herziening.
De Ontwerpwijzer Voetgangers
is vanaf begin november 2023 te bestellen via www.crow.nl
De samenstellers aan het woord
DTV Consultants en Molster Stedenbouw hebben de Ontwerpwijzer Voetgangers samengesteld. Zij kregen als tandem de opdracht en deden tijdens deze klus allebei een voor hen verrassende ontdekking.
Mijn bijdrage
‘Ik was projectleider en eerste aanspreekpunt voor onze opdrachtgever. In de praktijk hebben Annemieke Molster en ik het project samengetrokken. Ik heb ook delen geschreven, zoals over de inrichting van routesegmenten en oversteken’
‘Schrijnend dat voetgangers vaak restruimte hebben’
‘Ik ben nu anders naar openbare ruimte gaan kijken. Voor velen, ook in ons vakgebied, is het vanzelfsprekend dat voetgangers hun weg wel vinden. Best schrijnend hoeveel gemeenten zeggen de voetganger voorop te zetten en het STOMP-principe Stappen-Trappen-Openbaar Vervoer-MaaS-Privé auto toe te passen, terwijl de praktijk anders is. Voetgangers hebben vaak de restruimte die overblijft nadat andere vervoerwijzen goed zijn geregeld’.
Mijn bijdrage
Ik heb bij een aantal thema’s het voortouw genomen. Daarnaast veel meegelezen en aangescherpt. Behalve vele onderdelen aanleveren, is het hoofdstuk over netwerken een belangrijke bijdrage van mijn hand’.
‘Netwerken zijn superbelangrijk’
‘Een verrassing was onze ontdekking hoe weinig bekend is over netwerken voor voetgangers. We hebben hier werkelijk pionierswerk gedaan. We zijn er goed uitgekomen en dat is superbelangrijk. Zonder vastgestelde netwerken hangt alles als los zand aan elkaar!’
Meer informatie
