De voetganger moet een volwaardige plek krijgen in het onderwijs, als het aan Jos van Langen ligt, stedenbouwkundig adviseur van de gemeente Leeuwarden. ‘Het gaat om een zaadje planten’, stelt hij. De studenten van nu zullen het later dan in hun werk meenemen. 

Al achttien jaar werkt Van Langen voor de gemeente Leeuwarden. Hij werd bekend vanwege het ontwerp van de zogeheten sloeproutes. Door de oude trekvaarten, die vaak doodliepen in een dorp, met elkaar te verbinden, ontstonden in Leeuwarden en de omliggende dorpen aantrekkelijke routes voor recreatieve vaart. “Als ontwerper moet je altijd strategisch nadenken hoe je routes kunt maken. Zorg dat je van doodlopende routes een rondje kan maken. Zorg voor aantrekkelijke verbindingen. Dat geldt op alle niveaus, ook voor fiets- of wandelroutes.”

Jan Gehl 

Zijn inspiratiebron in zijn werk is altijd Jan Gehl geweest, de Deense architect en stadsontwerper die al veertig jaar de kwaliteit van het leven in steden wil verbeteren door ze te herontwerpen met meer aandacht voor voetgangers en fietsers. In ons land kregen zijn ideeën navolging, onder meer bij Van Langen dus. Hij noemt de opkomst van de fietspaden in de stad. “Toen ik in de jaren ’80 van de vorige eeuw verkeerskunde studeerde, gingen we kijken in Den Haag en Tilburg waar ze als eerste een fietspadenplan hadden voor de binnenstad. Daarmee gaven ze het voorbeeld dat het aantrekkelijker was om met de fiets naar de binnenstad te gaan. Het zaadje daarvoor is toen in die jaren ’80 geplant, het idee werd opgepakt door de opleidingen destijds. De studenten zijn later allemaal bij adviesbureaus en gemeenten gaan werken, en de ideeën gewoon gaan uitvoeren. Inmiddels heeft elke zichzelf respecterende gemeente nu doorgetrokken fietspaden, dat is de trend.”

Met meer ruimte voor wandelaars in gemeentelijk beleid is het zover nog lang niet. “Kijk eens hoe het ging met de oude kerkepaden. Die hebben we door ruilkaveling allemaal weggepoetst. Toen er een aantal jaar geleden een historische opleving en interesse ontstond voor die kerkepaden, bleek het heel moeilijk om ze weer terug te krijgen. Terwijl in mijn ogen juist die paden voor die verbinding tussen stad en platteland kunnen zorgen. Dat is een van de kwaliteiten van Friesland is. Dat je zo de stad uitloopt het landschap in.”

‘Opnieuw een zaadje planten’

Om de voetganger een vaste plek te geven in het ontwerp van de publieke ruimte, is het tijd om weer een zaadje te planten, stelt Van Langen. Net als destijds met de fietspaden. “We moeten datzelfde kunstje volgens mij gewoon weer doen met voetgangers. Ik ben daar al mee bezig met de hogeschool NHL Stenden hier in de stad. Ik geef daar vaak gastcolleges en het eerste wat ik zeg tegen de studenten is dat de voetganger de belangrijkste persoon op aarde is. Verder geef ik ze mee dat we veel meer vanuit de menselijke maat moeten leren ontwerpen. Dat zijn we een beetje zijn vergeten. Tot in de jaren ’60 van de vorige eeuw deden we dat gewoon. De bakker en kruidenier zaten op loopafstand. Kinderen liepen standaard naar school. Door de auto is alles meer verhuisd naar de periferie van de stad en zijn daar de grote winkelcentra ontstaan.”

Nu ontstaat er volgens Van Langen weer een soort omkering van die trend. “We willen weer terug naar het kleinschalige, terug naar die situatie dat alles op loopafstand is. Ook de scholen, zodat de kinderen lopend of fietsend naar school kunnen. Dat is een mindset waar wij als ontwerpers ook aan moeten werken. Wij ontwerpen de nieuwe wijken, wij moeten ervoor zorgen dat de kinderen veilig lopend of fietsend naar school kunnen. Dat soort ontwerpvraagstukken proberen wij bij zo’n opleidingsinstituut tussen de oren te krijgen. Dat doen we via gastcolleges. Waar je in gelooft, dat moet je verkondigen.”

Wat Van Langen dan ook wil bereiken is dat de gemeente Leeuwarden een permanente verbinding krijgt met NHL Stenden en andere scholen. “We werken al met stagiaires, en ik begeleid afstudeerders. Onze band is dus al heel intens. Het mooiste zou zijn als we ook nog een soort leerstoel zouden krijgen zodat collega’s roulerend gastcolleges geven. Dan gaan we het institutionaliseren en zorgen we dat een halve dag per week er een collega of gastspreker komt, zodat we constant het curriculum beïnvloeden.”

In feite gebeurt dat al op de Academie van Bouwkunst, stelt Van Langen. “Dat is een opleidingsinstituut waar alleen maar mensen werken uit de praktijk. 

Er is geen vaste docent, studenten krijgen les van stedenbouwers uit Rotterdam of Amsterdam, of van grote bureaus. Wat ik probeer te doen is dat ook op de hbo’s meer de praktijk het onderwijs in komt. Daarmee maak je de afstand zo klein mogelijk. De onderwijsinstellingen willen zelf ook heel erg graag dat wij opdrachtgever zijn om die studenten gelijk de praktijk te laten voelen. De gastlessen kunnen gaan over groen in de stad, over klimaatadaptatie of civiele techniek. Het is zo’n breed werkveld. Ook collega’s die over gezondheid gaan – en jongeren meer aan het wandelen krijgen – kunnen aanschuiven. Het gaat altijd om de integratie van het hele onderwerp in de stad. De schotten, dat verkokerde denken moet weg. Zo wil ik continu die integraliteit van het ontwerp naar boven halen, zodat je alles uit de kast haalt. Wat je ontwerpt staat er over honderd jaar nog. Het is een enorme verantwoordelijkheid die je hebt als ontwerper. Daarom moet je het zorgvuldig doen.”

Lastig om goede mensen te krijgen

Omdat je in het noorden geen stedenbouw kunt studeren, is het volgens Van Langen zo belangrijk dat de gemeente gastlessen kan verzorgen. “Het is voor Leeuwarden, maar ook andere gemeenten in het noorden, ontzettend lastig om goede mensen te krijgen. Dus dan moet je het omdraaien. We moeten onze eigen opvolgers opleiden. Dat is mijn stelling. Wij moeten de volgende generatie hbo-studenten opleiden en stimuleren om naar de Academie van Bouwkunst te gaan. Daar leer je echt ontwerpen. Daar word je ondergedompeld, het meest waardevolle wat je kan hebben. We proberen nu ook Saxion in Deventer erbij te betrekken. Daar hebben we ook stagiaires van. We moeten meer mensen van buiten erbij krijgen, meer invloeden van andere opleidingen. Dat is een beetje het gevecht, de inzet die wij willen maken voor dit project. Onderwijs is echt heel belangrijk.”

Studentenonderzoeken

Dat er al een aantal studentenonderzoeken zijn gedaan voor de City Deal Ruimte voor Lopen, daar is Van Langen blij mee. Zo deed Dennis van Sluis vanuit Windesheim onderzoek in Amersfoort en Zwolle naar verschillende typen wandelaars en het routenetwerk dat daarvoor nodig is; boog Emma Verweij zich vanuit de Haagse Hogeschool over Binck’s groene wandelroute; heeft een groep studenten van Hogeschool Saxion de kwaliteit van looproutes van treinstations naar rijksgebouwen geanalyseerd. Ook gedragsaspecten zijn onderzocht. Een student van Erasmus Universiteit interviewde werknemers van het ministerie van I&W over lopen tijdens de werkdag. Zo zijn er heel verschillende onderzoeken uitgevoerd, die allemaal bijdragen aan bewustwording over het belang van de voetganger. 

Want die menselijke maat, daar hamert Van Langen op. “We willen stedenbouw in het algemeen promoten met een centrale rol voor die voetganger. Als het lukt om dat zaadje te planten in de hoofden van de studenten dan zien we paar jaar later al de resultaten. Bij mij heeft het gewerkt.”