In oktober is het Nationaal Masterplan Lopen gepresenteerd, waarin de partners van de City Deal Ruimte voor Lopen en het Platform Ruimte voor Lopen gezamenlijk vastleggen wat er tot 2030 nodig is om meer ruimte voor lopen te realiseren. Een van de doelen is om een brug te slaan naar het sociaal domein, dat zich richt op de mens en zijn gedrag. Maar hoe pak je dat aan?

Bianca den Outer heeft daar wel ideeën bij. Ze is oprichter van Lorenz, een bureau dat gemeenten en zorgorganisaties helpt met strategische vraagstukken in het sociaal domein. ‘Samenwerken tussen de domeinen is essentieel bij het realiseren van gedragsverandering met veranderingen in de openbare ruimte, maar kijk daarbij niet alleen naar de overheid!’

‘Creëer letterlijk ruimte in de omgeving om mensen elkaar te laten ontmoeten, om ze in beweging te laten komen’

Bianca den Outer groeide op in Spijkenisse, in een buurtje met allerlei kruip-door sluip-doorpaadjes. Om op school te komen kon ze wel zes verschillende routes kiezen, nét waar ze zin in had.

Echter, de kinderen werden ouder en onder druk van klagende buurtbewoners en met de komst van meer huizen, verdwenen steeds meer routes en werd het op de overblijvende routes te druk. De balans was zoek. Het staat voor Den Outer symbool voor de overdreven regelzucht in Nederland en het feit dat we als samenleving steeds minder van elkaar kunnen verdragen. Vertaal je dat naar de wens om meer mensen aan het lopen te krijgen dan zou je de samenleving veel meer ruimte moeten geven, vindt Den Outer.

Houdbaarheid zorg staat onder druk

‘Het momentum is er heel erg’, stelt ze. ‘We zien een enorme demografische verandering tegemoet. De visie van het Zorginstituut Nederland is dat in 2040 de zorg nog steeds goed toegankelijk moet zijn en met dezelfde ecologische voetafdruk. De zorg is namelijk een van de meest vervuilende sectoren van Nederland, vervuilender dan die van de vliegtuig industrie. Er moet dus straks veel meer, want mensen worden steeds ouder en mensen krijgen op steeds jongere leeftijd te maken met één of meer chronische aandoeningen. De houdbaarheid van de zorg staat onder druk, dus moet er iets gebeuren. De ziekenhuizen moeten leger, er moet meer naar de eerstelijnszorg en mensen dienen meer zelf te organiseren. Iedereen moet eigenlijk ook gezonder gaan leven, zodat ze minder
een beroep hoeven te doen op de zorg.’

Dit alles is belegd in het Integraal Zorgakkoord. De doelstellingen uit dit akkoord kunnen niet behaald worden zonder de betrokkenheid van de gehele maatschap pij. Daar komt het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) in beeld. Dit akkoord is door de Nederlandse gemeenten omarmd. Het doel is onder meer om gezondheidsverschillen te verkleinen. In een Hoge SES-wijk leven mensen maar liefst 16 jaar langer in gezondheid dan in Lage SES-wijken.

Sociale basis

‘De term ‘sociale basis’ speelt een sleutelrol in dat GALA’, aldus Den Outer. ‘Dat wordt omschreven als het creëren van een situatie waar in mensen elkaar kunnen ontmoeten, ontspannen, ontwikkelen en omzien naar elkaar. Een holistische benadering. Eigenlijk is dit wat vroeger de kerntaak van de GGD was, de publieke gezondheid.

Voor het zorgdomein is het lastig om met deze holistische werkwijze om te gaan. ‘Zorgprofessionals willen zorgen. Maar laat mensen zien dat er meer is dan alleen de sportschool waar je aan de gewichten kunt hangen. In de coronatijd was er in Den Haag een beweegcoach die bewoners van een hele flat op hun balkon aan het bewegen kreeg. Hij had het nooit over ‘sporten’. Hij zei ‘kom, we gaan lekker bewegen’. Heel laagdrempelig, mensen uitnodigen om weer participant te zijn in hun omgeving, is een heel belangrijk onderdeel van het Gezond en Actief leven Akkoord.’

Het effect van preventie

En wat den Outer betreft hoeft de overheid daar lang niet altijd bemoeienis mee te hebben. ‘Het is jammer dat gemeenten zorg en welzijn heel erg geprogrammeerd en geïnstitutionaliseerd hebben met het idee ‘wij lossen het voor je op’. Als je het GALA gaat uitvoeren zoals het bedoeld is, dan creëer je meer ruimte voor de samenleving. Dan creëer je letterlijk ruimte in de omgeving om mensen elkaar te laten ontmoeten, om ze in beweging te laten ko men, om letterlijk te kunnen lopen. Daar ligt een hele grote kans. Het GALA wordt door heel veel mensen gelijk gesteld aan preventie, als middel om zorgkosten te verlagen. Nee. Het is een effect van preventie dat de zorgkosten omlaag gaan. Het doel van preventie is om veerkrachtige gemeenschappen te creëren. Als je ruimte creëert voor mensen in een stad of dorp of waar dan ook, dan werk je aan het creëren van veerkrachtige gemeenschappen zonder dat je daar zorggeld aan uit hoeft te geven.

Maar hoe krijg je dit dan voor elkaar? Door het zorgdomein en sociaal domein binnen een gemeente op elkaar aan te sluiten? ‘Misschien moet je helemaal niet bij de gemeente zijn’, vindt Den Outer. ‘We kijken automatisch naar de gemeente, die moet beleid maken. Maar zo’n Erik Scherder met zijn Ommetje heeft honderd keer meer impact gemaakt dan dertig beleidsmedewerkers bij dertig verschillende gemeenten. De vraag bij mensen zelf neerleggen is volgens mij veel krachtiger dan aankloppen bij het sociaal domein.’

Rol mkb en corporaties

Dat geldt wat Den Outer betreft ook voor de financiering. Gemeenten hebben de tijdelijke SPUK middelen, maar wat als je de bewoners zelf en de markt betrekt? ‘Als je de fysieke leefomgeving aanpast aan de mensen die er wonen, dan heb je misschien geen dure beleidsmedewerker of een programmamanager nodig. Welzijnswerkers kunnen zich dan gaan bezighouden met het faciliteren van collectieve voorzieningen in de wijk, in plaats van direct cliëntcontact. En waar om zou een fitnessparkje niet gesponsord kunnen worden door een mkb-bedrijf? Ik denk dat heel veel private partijen bereid zijn om te investeren in de omgeving. Waarom is dat een soort exclusief domein van de overheid geworden?’ Ook corporaties kunnen hier een goede rol in spelen. ‘Ik ken een bestuurder van een woningcorporatie die aannemers oplegt om een deel van het budget voor onderhoud te besteden aan de leefbaarheid van de buurten. Als je elke twee jaar 1 miljoen van de in totaal 40 miljoen euro investeert in de leefomgeving van wijken waar ze onderhoud in doen, wat kan je dan wel niet realiseren?’

De Omgevingswet geeft wat Den Outer betreft veel mogelijkheden om op die manier te werk te gaan. ‘Die moedigt burgers, ondernemers en maatschappelijke partijen aan om eigen initiatieven te ontwikkelen die bijdragen aan de vormgeving en verbetering van hun directe leefomgeving. Maar als niemand hiermee gaat experimenteren en blijft zeggen dat het sociaal domein dat moet gaan doen, dan verandert er niets.’

Een van de acties vanuit het Nationaal Masterplan Lopen is het leren omgaan met burgerinitiatieven, want dat blijft voor gemeenten een lastige opgave. Iets wat Den Outer van harte toejuicht. ‘Dát is leren hoe je ruimte geeft aan de samenleving. Ik vind stiekem dat we veel te veel mensen hebben werken bij de overheid. Er wordt zo weinig ruimte gelaten aan privaat initiatief. Als je een buurtbarbecue organiseert heb je al te maken met regels.’

Regelzucht

Den Outer heeft een broertje dood aan de regelzucht en de neiging om dingen te willen labelen en vastleggen. Wandelen op recept door een huisarts? ‘Wel 1000 huisartsen doen dat, alleen noemen ze dat niet lopen op recept. Die nodigen gewoon iemand die nieuw is in de wijk uit om op woensdagmiddag een stukje te gaan wandelen, dan leer je meteen wat andere mensen uit de wijk kennen. En nu is dat ineens een product. Ik vind het heel kwalijk dat private, spontane initiatieven gelabeld moeten worden. Als die huisarts gewoon uit zichzelf dat initiatief heeft, dan mag dat toch gewoon? Of moeten we dan meteen onderzoek doen naar de werkzaamheid en welke mensen er meewandelen en welke niet? Daar kan je zo weer iemand op laten promoveren.’ Kortom, er moet iets veranderen in de manier waarop we zaken aanpakken in Nederland. Misschien wel een cultuur omslag. ‘Ik was onlangs in Malaga. Als je daar over de boulevard fietst dan zie je overal fitnesstoestellen staan. Om elf uur ’s avonds zie je nog heel veel ouderen in beweging. En hoeveel verpleegkundigen ik wel niet heb gezien die met oude mensen aan het wandelen waren. Hier zie je dat nooit. Waarom kan het daar wel? Dat is echt een kwestie van cultuur. Als je hier alleen maar koffie wil schenken moet je al een VOG-verklaring kunnen
overleggen.’

Keuzes maken

Allemaal regelzucht die een ruimte voor initiatieven in de weg staat. En die ons op termijn zou kunnen opbreken. ‘De demografische verandering die we tegemoet gaan, gaat onze hele samenleving veranderen. Elk narratief wat we al jaren gewend zijn om elkaar te vertellen, is over een paar jaar niet meer van toepas sing. De vergrijzing gaat schaarste met zich meebrengen, en daarom moeten we weloverwogen en doordachte keuzes gaan maken. In Terneuzen heeft de afdeling ruimtelijke ordening de opdracht om in een wijk eerst de scheve stoeptegels recht te leggen. Er is daar een overvloed aan 50-plussers die zich zo goed mogelijk uitgenodigd moeten voelen om te gaan wandelen. Dus rechte stoeptegels en lage heggen zodat men zich veilig voelt. En in de Vinex-wijk kunnen ze daar nog wel even op wachten.’